Month: Δεκέμβριος 2013

by

Υποδομές και λειτουργία μιας ειδικής υπηρεσίας εφαρμογής

Μια ειδική υπηρεσία εφαρμογής (προσοχή, όχι διαχείρισης) λειτουργεί στο πλαίσιο ΕΣΠΑ ως δικαιούχος έχοντας λάβει έγκριση της σχετικής Διαχειριστικής Επάρκειας ενώ σε κάποιες περιπτώσεις έχει και ρόλο ΕΦΔ (=Ενδιάμεσου Φορέα Διαχείρισης).

Η ΕΥΣΣΕΠ (όπου βρέθηκα πρόσφατα), έχοντας και τους δύο ρόλους στο πλαίσιο του Ε.Π. «Διοικητική Μεταρύθμιση» ενώ είναι δικαιούχος και για το Ε.Π. «Ψηφιακή Σύγκλιση», συνεργάζεται (άμεσα) με:

Παρά το δύσκολο της περιόδου (με απεντάξεις και ανακατεύθυνση χρηματοδοτήσεων με στόχο την επίτευξη της ζητούμενης απορρόφησης), είναι μια καλή ευκαιρία για να πάρει κανείς μια γεύση για τον τρόπο λειτουργίας μιας ειδικής υπηρεσίας εφαρμογής στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ:

  • Ακολουθούνται διαδικασίες με τις οποίες εξειδικεύεται το γενικότερο πλαίσιο του Συστήματος Διαχείρισης και Ελέγχου Συγχρηματοδοτούμενων Πράξεων (ΣΔΕ) ενώ στο πλαίσιο της επάρκειας, όπως και σε πολλούς άλλους  δικαιούχους μέχρι το «μεταβατικό στάδιο», είχαν ολοκληρωθεί και οι σχετικές διαδικασίες πιστοποίησης κατά ISO 9001:2008
  • Εξακολουθεί να αξιοποιείται εξοπλισμός που σε μεγάλο βαθμό έχει αποκτηθεί στο πλαίσιο του Γ’ ΚΠΣ (π.χ. Αμεση Αναβάθμιση Εξοπλισμού Πληροφορικής/2003, Άμεση αναβάθμιση Εξοπλισμού Πληροφορικής της ΔΑ, Τομεακών Ε.Π., Π.Ε.Π και Εμπλεκόμενων Υπηρεσιών, νέα Πακέτα Λογισμικού/2004, με πιο πρόσφατο τον «Εκσυγχρονισμό Εξοπλισμού και Λογισμικού, προσαρμογή στο ΣΥΖΕΥΞΙΣ/2008»)
  • Οι σταθμοί εργασίας στηρίζονται στο ΛΣ Windows XP και στη σουίτα εφαρμογών γραφείου Microsoft Office (διάφορες εκδόσεις π.χ. 2003/2007/2010 από προμήθειες/αναβαθμίσεις αδειών λογισμικού σε διαφορετικές φάσεις) ενώ εντάσσονται σε πολιτικές διαχείρισης τομέα (με τον εξυπηρετητή να «τρέχει» Windows 2003 Server), κάτι που περιγράφεται και στα ζητούμενα των παραπάνω διαγωνισμών.
  • Η επικοινωνία γίνεται μέσω ΣΥΖΕΥΞΙΣ με τις μισθωμένες γραμμές να «χρεώνονται» στη ΜΟΔ ΑΕ, η οποία αποφασίζει πολιτικές διαμοιρασμού ή/και κοινής χρήσης πόρων σε περίπτωση εγκατάστασης πολλών υπηρεσιών στο ίδιο κτήριο..
  • Η διακίνηση εγγράφων γίνεται ηλεκτρονικά αξιοποιώντας α) πολιτικές κοινόχρηστου συστήματος αρχείων με τα σχετικά δικαιώματα πρόσβασης και β) ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ενώ για τις ανάγκες πρωτοκόλλου χρησιμοποιείται η εφαρμογή Archimedia Roadmap, η οποία υποστηρίζεται κεντρικά από τη ΜΟΔ Α.Ε. Η τελευταία έχει -έστω σχετικά στοιχειώδεις στην έκδοση που αξιοποιείται και που έχει αρκετό καιρό να επικαιροποιηθεί – δυνατότητες διαχείρισης εγγράφων αλλά και ανάθεσης/χρέωσης, οι οποίες, όμως,  υπο-αξιοποιούνται. Οι αρχικές προδιαγραφές περιγράφονται στην πρόσκληση για «Εκσυγχρονισμό Εξοπλισμού και Λογισμικού, προσαρμογή στο ΣΥΖΕΥΞΙΣ/2008» (σελ. 151). Ως προς την τρέχουσα κατάσταση υποστήριξής της μπορεί να βρει κανείς αναφορές σε ΔΙΑΥΓΕΙΑ για «Επέκταση συμβολαίου υποστήριξης Ηλεκτρονικού Πρωτοκόλλου«, π.χ. ΒΛ1Ο46ΨΧΨΤ-ΝΙΩ.
  • Αξιοποιούνται αμιγώς ηλεκτρονικές υπογραφές για τη διακίνηση προς την ιεραρχία και την έγκριση, χωρίς όμως να υπάρχει άμεση διασύνδεση της εφαρμογής πρωτοκόλλου με την πλατφόρμα MODUS Πάπυρος που αξιοποιείται στην ΚΥ του ΥπΔιΜΗΔ (για την ώρα τα στοιχεία επανεισάγονται ενώ στα «διοικητικά όρια» επικρατεί η πρακτική του «ακριβούς αντίγραφου»)
  • Η διαχείριση έργων στηρίζεται κυρίως στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων φύλλων υπολογισμών (βλ. MS Excel) ενώ η αξιοποίηση των αδειών λογισμικού MS Project (αυτόνομης και όχι συνεργατικής εγκατάστασης Project Server) είναι περιορισμένη
  • Γίνεται εκτεταμένη αξιοποίηση των δυνατοτήτων του ΟΠΣ Εργόραμα (κυρίως του τμήματος της Ηλεκτρονικής Υποβολής) για τη διαχείριση των Πράξεων και τη δημιουργία των σχετικών δελτίων μέσω της συμπλήρωσης web-based φορμών
  • Δεν αξιοποιούνται άλλα εργαλεία συνεργασίας, όπως το ΔΙΑΥΛΟΣ (το οποίο αξιοποιεί την πλατφόρμα Microsoft Sharepoint ενώ η πρώτη του λειτουργία τοποθετείται στο 2011). Στο τελευταίο απαιτείται «ένταξη» στο σύστημα καταλόγου της ΜΟΔ Α.Ε. (που δεν είναι αυτονόητο για όλες τις ειδικές υπηρεσίες – και δη για τις ΕΥ «Εφαρμογής» – αφού για την καθημερινή εργασία υπάρχει αυτόνομος/τοπικός εξυπηρετητής υπηρεσιών καταλόγου)
  • Για το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο αξιοποιούνται οι παροχές του ΣΥΖΕΥΞΙΣ (ουσιαστικά η πλατφόρμα corpmail του ΟΤΕ) με διαχείριση (πολιτική naming, quota κλπ) από τον «επιβλέποντα» φορέα (εδώ το ΥπΔΙΜΗΔ) και όχι από τις αντίστοιχες υποδομές της ΜΟΔ (όπως γίνεται για τις ειδικές υπηρεσίες διαχείρισης).
  • Για τις υποδομές τηλεφωνικής επικοινωνίας ακολουθείται ένα «υβριδικό» σχήμα (στη συγκεκριμένη περίπτωση της ΕΥΣΣΕΠ), καθώς αξιοποιούνται οι υποδομές VoIP του ΣΥΖΕΥΞΙΣ (με χρήση του κεντρικού call manager) αλλά με επέκταση του αριθμοδοτικού σχήματος/εύρους που ανήκει σε όλο το ΥπΔΙΜΗΔ και χρήση switch και τηλ. συσκευών (CISCO IP Phones) που έχουν παραχωρηθεί από την ΥΑΠ.
by

Εφαρμογές ηλεκτρονικής διαχείρισης και διακίνησης εγγράφων εντός δημοσίου

Διακίνηση εγγράφων

Διακίνηση εγγράφων (τρέχουσα κατάσταση)

Με αφορμή τη διερεύνηση (που αντιλήφθηκα σε mailing list της ΕΛΛΑΚ) από τη μεριά του ΥΔΜΗΔ/ΥΑΠ για εφαρμογές ηλεκτρονικής διαχείρισης και διακίνησης εγγράφων στο πλαίσιο της «Αποκλειστικά Ηλεκτρονικής Διακίνησης» των εγγράφων στις Δημόσιες Υπηρεσίες και της εφαρμογής του «Κανονισμού ηλεκτρονικής έκδοσης και διακίνησης εγγράφων» (που λαμβάνει υπόψη και τον «παραδοσιακό» Κανονισμό Επικοινωνίας των Δημοσίων Υπηρεσιών), θεώρησα σωστό να καταθέσω το δικό μου κατάλογο με τις διάφορες σχετικές απόπειρες που έχω αντιληφθεί κατά καιρούς, ελπίζοντας να δημοσιευτεί κάπου και ο κατάλογος της επίσημης διερεύνησης (μαζί με τα όποια πορίσματα από παλιότερες απόπειρες προς αυτή την κατεύθυνση, όπως η Εφαρμογή Επιχειρησιακής Διαλειτουργικότητας στη Διακίνηση Εγγράφων ΥΠΕΣ & Εποπτευόμενων Φορέων).

(Θα μπορούσα να σημειώσω, πάντως, την -αρνητική, μάλλον- εντύπωση, από το γεγονός ότι δεν είχε αποκατασταθεί μια πιο μόνιμη σχέση και μεταφορά τεχνογνωσίας προς την ΥΑΠ από την προηγούμενη Ομάδα ΗΔ/Opengov, βασικός τροφοδότης της οποίας ήταν -αν δεν κάνω λάθος- η ΕΕΛΛΑΚ, ιδιαίτερα μετά τη μεταφορά δραστηριοτήτων τόσο προς το ΕΚΔΔ όσο και προς την ΥΑΠ (όπως, π.χ. με το πρόγραμμα ΔΙΑΥΓΕΙΑ). Αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία…)

Έχουμε, λοιπόν:

  • η εφαρμογή «SCRIPTUM – Σύστημα Ηλεκτρονικού Πρωτοκόλλου και Διαχείρισης Υποθέσεων» που είχε προκύψει από προκήρυξη, αξιολόγηση, ανάθεση στην UIT, παρακολούθηση και τελική παραλαβή της εφαρμογής από την αρκετά ενεργή τότε σχετική ομάδα της ΕΕΛΛΑΚ. Προσωπικά, είχα κάνει σχετική εισήγηση υιοθέτησής της μετά από μια σχετικά επιτυχή μίνι-πιλοτική εγκατάστασή της (χωρίς τη λειτουργικότητα της διαχείρισης υποθέσεων) ως μέλος της ΥΟΔΕ Πληροφορικής Υποστήριξης του ΕΟΠΠ. Η συγκεκριμένη προσπάθεια δεν είχε συνέχεια αφού μετά τη συγχώνευση του Οργανισμού με το ΕΚΕΠΙΣ, έγινε προσπάθεια επανεκκίνησης της υιοθέτησης του λογισμικού Modus Πάπυρος ΙΙΙ Millenium, που είχε προμηθευτεί ο τελευταίος οργανισμός στο πλαίσιο του έργου ΑΝΑΠΤΥΞΗ –ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΟΥ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΕΚΕΠΙΣ (Γ’ ΚΠΣ) λίγο καιρό νωρίτερα. Ως προς την ομάδα DMS της ΕΕΛΛΑΚ, γίνεται μια προσπάθεια συνέχισης της δραστηριοποίησης και μάλιστα έχει πρόσφατα ανανεώσει τον σχετικό χώρο συνεργασίας της με αντίστοιχο κατάλογο εφαρμογών ανοικτού λογισμικού. Προσωπικά, είχα θεωρήσει ατυχές το γεγονός ότι καμιά από τις αρχικές πρότασεις προς αξιολόγηση δεν περιλάμβανε τη λύση του Alfresco. Η άποψή μου (στα όρια της πανάκειας, ξέρω 😉 ) είναι ότι θα είχε μεγάλο νόημα η συγκεκριμένη πρωτοβουλία για μια εφαρμογή διακίνησης εγγράφων πάνω όμως σε μια πλατφόρμα εκτέλεσης επιχειρησιακών διαδικασιών (BPMS και μάλιστα με SaaS στόχο), κάτι που θα  εξυπηρετούνταν άριστα στη συγκεκριμένη συγκυρία με ένα συνδυασμό Alfresco + Activiti.

  • Το έργο «Σύστημα ολιστικής διαχείρισης εγγράφων» της Περιφέρειας Αττικής ακούγονταν αρκετά φιλόδοξο προς την ίδια κατεύθυνση ενώ έχει το επιπλέον θετικό της προσπάθειας «συνένωσης» των πραγματικά πολλών εφαρμογών πρωτοκόλλου που έχουν προμηθευτετεί οι διάφορες υπηρεσίες της κατά καιρούς (βλ. τμήμα «Υφιστάμενη κατάσταση εφαρμ ογών Ηλεκτρονικού Πρωτοκόλλου»). Δυστυχώς δεν μπορώ εύκολα να εντοπίσω νεότερα για την εξέλιξή του.
  • Μπορεί το έργο ΤΗΛΕΔ φαινομενικά να μην είναι σχετικό με τη λειτουργικότητα που συζητάμε αλλά από μια μικρή διερεύνηση, η πλατφόρμα (jPlaton/Comidor), στην οποία βασίστηκε το αντίστοιχο πληροφοριακό σύστημα  ΤΗΛΕΔ, φαίνεται να έχει παραδοθεί (σε ΓΛΚ/ΓΓΠΣ) «ανοιχτή» προς επέκταση και στην κατεύθυνση αυτή. (UPDATE Μάιος 2014: Σε ομιλία που έγινε στο πλαίσιο της εκδήλωσης Java Day 2014  αναφέρθηκε ότι η πλατφόρμα βασίζεται σε λογισμικό/μηχανή BPMS (χωρίς να αποκαλυφθεί αν είναι κάποιο από τα γνωστά open source engines) ενώ τονίστηκαν οι δυνατότητες SaaS σε περιβάλλον private cloud).

  • To ΠΣ eDataCenter σου Υπ.Παιδείας (μέσω της ΕΥΕ/ΕΔ/Γ’ΚΠΣ) (βασισμένο στο Microsoft Sharepoint) είχε στόχο κάλυψη αντίστοιχης λειτουργικότητας και με ευρύτατη γεωγραφική κάλυψη (και όχι μόνο για τις ανάγκες της ΚΥ, κάτι στο οποίο επιμένω προς κάθε κατεύθυνση), κάτι που, όμως, έμεινε στα αζήτητα μια και για το κομμάτι της διακίνησης εγγράφων του ΠΣ τελικά αποφασίστηκε να υιοθετηθούν (πολλαπλές μάλιστα) ανεξάρτητες εγκαταστάσεις του λογισμικού Modus Πάπυρος ΙΙΙ Millenium (τουλάχιστον εντός ΚΥ). Θεωρώ θα είχε νόημα να είχε προηγουμένως εξαντληθεί οποιαδήποτε δυνατότητα στην κατεύθυνση ανάπτυξης/επέκτασης της λειτουργικότητας της συγκεκριμένης πλατφόρμας προς την κατεύθυνση της διακίνησης εγγράφων (σε σχέση με την παράδοσή της με τη βασική λειτουργικότητα) και η επαναχρησιμοποίησή της και σε άλλες εγκαταστάσεις (π.χ. ΔΙΑΥΛΟΣ από την ΜΟΔ ΑΕ). Σε κάθε περίπτωση, η υιοθέτηση του λογισμικού Modus Πάπυρος ΙΙΙ Millenium έστω και με κάποια καθυστέρηση δείχνει να ξεπερνάει τα πρώτο πιλοτικό στάδιο:

  • Τέλος, δεν λείπουν και απόπειρες για υπηρεσίες συνεργατικής διαχείρισης εγγράφων, όπως το Πίθος, ή άλλες που ετοιμάζονται στο πλαίσιο του έργου ΣΤΗΡΙΖΩ για την εκπαιδευτική κοινότητα (π.χ. υποέργο διαμοιρασμού αρχείων) που θα μπορούσαν να επεκταθούν και προς την κατεύθυνση αυτή.

Στις παραπάνω περιπτώσεις, όπου θεωρώ ότι ήταν εφικτό να «διεκδικηθούν» δικαιώματα στον πηγαίο κώδικα με στόχο την επαναδιάθεση του λογισμικού προς περισσότερες υπηρεσίες, θα πρόσθετα και τις «εμπορικές» λύσεις που έχω συναντήσει:

  • Την εφαρμογή Modus Πάπυρος ΙΙΙ Millenium έχει ήδη πολύ μεγάλη βάση χρηστών στο χώρο του δημοσίου (ενδεικτικά έχουν πέσει στην αντίληψή μου το ΥπΔΙΜΗΔ, η ΥΑΠ, Υπ.Παιδείας (στην ΕΥΕ/ΕΔ του Υπ. Παιδείας έχω την αίσθηση ότι αξιοποιείται κάπως «καταχρηστικά» καθώς ως ειδική υπηρεσία «καλύπτεται» από την παρακάτω λύση της ΜΟΔ), ΕΚΕΠΙΣ/ΕΟΠΠΕΠ, Υπ.Υγείας, ΤΑΥΤΕΚΩ, Δημόκριτος, Περιφέρεια Κρήτης κ.α. Στα θετικά θα μπορούσα να σημειώσω την ενσωματωμένη λειτουργικότητα διαχείρισης ροής εργασιών, που, κατά την άποψή μου, αν στηριζόταν σε κάποια μηχανή ανοιχτών προτύπων θα έδινε ακόμη μεγαλύτερο πλεονέκτημα. Ανάμεσα στα αρνητικά η καθυστέρηση υιοθέτησης του αμιγώς web μοντέλου (πιθανότατα και λόγω των περιορισμών της διαχείρισης της διαδικασίας σάρωσης μέσα από τον φυλλομετρητή).

  • Την εφαρμογή Ηλεκτρονικό Πρωτόκολλο/Roadmap της Archimedia που, όπως φαίνεται, έχει προμηθευτεί κεντρικά η ΜΟΔ ΑΕ για λογαριασμό όλων των ειδικών υπηρεσιών που έχουν σχέση με διαχείριση κοινοτικών προγραμμάτων. UPDATE 2014: Στο διαγωνισμό για Επέκταση συμβολαίου υποστήριξης Ηλεκτρονικού Πρωτοκόλλου γίνεται αναφορά στο προϊόν  «plethora e-protocol» (που πρόκειται για νεότερη έκδοση του Roadmap Protocol, η οποία φαίνεται να αξιοποιεί το Αctiviti σε κάποιο βαθμό), χωρίς, όμως, να αναφέρονται άλλα στοιχεία προδιαγραφών για περαιτέρω διασύνδεση με άλλες εφαρμογές π.χ. ΟΠΣ Εργόραμα, ΔΙΑΥΓΕΙΑ ή κάλυψη των πιο πρόσφατων απαιτήσεων για ηλεκτρονικές υπογραφές ή ακόμη αν περιλαμβάνεται η κάλυψη αναγκών διαχείρισης εγγράφων.
  • Την εφαρμογή Ηλεκτρονικό Πρωτόκολλο της OTS την είχα συναντήσει στη native/fat-client εκδοχή της στο πλαίσιο πακέτου λύσεων (με μισθοδοσία, λογιστική παρακολούθηση, διαχείριση έργων κλπ) για τον ΟΕΕΚ/ΕΟΠΠ λίγο πριν την συγχώνευση/κατάργησή του. Δυστυχώς, με τις συγχωνεύσεις οργανισμών δεν προβλεπόταν διαδικασία συγκριτικής αξιολόγησης των διάφορων διαθέσιμων λύσεων, οπότε «επιβίωνε» αυτή που είχε τη μεγαλύτερη υποστήριξη. (Δεν προβλεπόταν διάθεση των αδειών σε τυχόν ενδιαφερόμενους άλλους φορείς, π.χ. μέσω του πρωτόλειου τότε). Στα θετικά ότι εμφανίζοταν ήδη πρόθεση αξιοποίησης λειτουργικότητας της πλατφόρμας της Alfresco (και του JBoss) για τη μετάβαση σε web αρχιτεκτονική.

Aίσθησή μου ότι από τις περισσότερες προσεγγίσεις φαίνεται να απουσιάζει η δυνατότητα αλληλοεπικοινωνίας (ώστε να είναι δυνατό κάποιο federation) κάτι που μακροπρόθεσμα καθιστά την αποφυγή μιας κεντρικής λύσης (α λα ΔΙΑΥΓΕΙΑ) μάλλον αδύνατη. (UPDATE 2015 Εκτός κι αν μας …»προλάβουν» εξελίξεις στο επίπεδο των #blockchain τεχνολογιών). Για να δούμε πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα ενόψει και άλλων μακρόπνοων έργων (τύπου CRMS, επέκτασης του ΕΡΜΗ, CEF eDelivery κ.α.)…

UPDATE 2023-03-24 Παρόλο που προφανώς αξιοποιούσα το τελευταίο διάστημα τα ψηφιακά πιστοποιητικά τα οποία προμηθεύτηκε η Δημ. Διοίκηση στο πλαίσιο της υλοποίησής του, ομολογώ ότι παρακολουθούσα από κάποια απόσταση τις εξελίξεις με το ΚΣΗΔΕ (aka Κεντρικό Σύστημα Ηλεκτρονικής Διακίνησης Εγγράφων) καθώς ο μεγάλος όγκος εργασίας συνέχισε να υλοποιείται με τα «τοπικά» ΣΗΔΕ (στην Ειδική Υπηρεσία όπου βρισκόμουν αλλά και σε πολλές άλλες υπηρεσίες της ΜΟΔ, είχε επιλεγεί η πλατφόρμα της Archimedia). Αυτό που είχα συγκρατήσει είναι ότι η προμήθειά του (από τη Γενική Γραμματεία Ψηφιακής Πολιτικής) δεν είχε ακολουθήσει την «πεπατημένη» της συγχρηματοδότησης αλλά είχε χρηματοδοτηθεί από το ΠΔΕ (βλ. απόφαση προκήρυξης) ενώ στην πορεία ανατέθηκε στη ΓΓΠΣΔΔ, αφού η κατακύρωσή της σε τεχνολογική λύση με την υποδομή της Microsoft (Sharepoint*) πέρασε διάφορα κύματα μετά από αποφάσεις και του Ελεγκτικού Συνεδρίου.

Tην ίδια περίοδο είχε μια πολύ ενδιαφέρουσα δυναμική η -με ίδια μέσα μέσω της Yπηρεσίας Πληροφορικής της Πολεμικής Αεροπορίας- πλατφόρμα ΙΡΙΔΑ, η αδυναμία της οποίας να εντάξει εξ αρχής λειτουργικότητα ψηφιακής υπογραφής την άφησε πιο πίσω ως προς την ευρύτερη υιοθέτησή της ακόμη και ως «τοπικό» ΣΗΔΕ.

Αφορμή για μια περαιτέρω διερεύνηση στάθηκε η συζήτηση στο πλαίσιο μιας εισήγησης για «Ανάλυση ψηφιακής πολιτικής», όπου αναρωτήθηκα για το βαθμό «διείσδυσης» (είτε με την αξιοποίηση της ίδιας της πλατφόρμας ως τοπικό ΣΗΔΕ (ΣΗΔΕ-Φ) είτε μέσω διασύνδεσης), ο οποίος προχωρά βάσει και της αναφοράς που αναρτάται με τακτική ενημέρωση στο χώρο υποστήριξης της πλατφόρμας

kshde_snapshot

Ενδεχομένως, ένας εμπλουτισμός των αναφορών με ποιό είναι το τοπικό ΣΗΔΕ (π.χ. σε ποιό βαθμό καλύπτει το ΙΡΙΔΑ τις σχετικές ανάγκες κλπ) ή πόσο διήρκεσε η διαδικασία της μετάβασης να βοηθούσε περισσότερο σε επίπεδο αποφάσεων για τον περαιτέρω εμπλουτισμό του.  Σε κάθε περίπτωση, μοιάζει ότι μια εξωστρέφεια (π.χ. αποθετήριο τεκμηρίωσης, wiki κλπ) των σχετικών ομάδων εργασίας να μπορεί να συνεισφέρει στην περαιτέρω υιοθέτηση και καλύτερη συνεργασία των διάφορων εργαλείων.

* Εννοείται, κατά την άποψή μου, ότι στην κατεύθυνση της μεγαλύτερης «ανεξαρτησίας» (βλ. sovereignty) θα πρέπει να εξεταστούν ως υποδομή και λύσεις ανοιχτού λογισμικού και προτύπων, όπως το αρκετά δημοφιλές πλέον NextCloud.